Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije

Narodnooslobodilački pokret (NOP) bio je pokret otpora u Jugoslaviji tijekom Drugog svjetskog rata koji je predvodila Komunistička partija Jugoslavije. Oružanu silu pokreta otpora predstavljali su narodnooslobodilački partizanski odredi, stvarani tijekom ljeta 1941. godine, koji su tijekom 1942. godine prerasli u Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije. U gradovima su pokret otpora predstavljali tvz. »ilegalci«.

Na slobodnim teritorijima stvarani su civilni organi narodnooslobodilačkog pokreta, Narodnooslobodilački odbori, koji su predstavljali prve organe „narodne vlasti”. Oni su imali su zadatak pomagati iz pozadine oružanu narodnooslobodilačku borbu. Pored Narodnoosolobodilačkih odbora u okviru pokreta otpora su stvarane i druge antifašističke organizacije, poput Antifašističke fronte žena (AFŽ), Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) i Saveza pionira Jugoslavije.

Narodnooslobodilački pokret je, za razliku od drugih pokreta u Jugoslavije tijekom Drugog svjetskog rata, uspio masovno okupiti pripadnike svih naroda: Srbe, Hrvate, Slovence, Muslimane, Crnogorce i Makedonce, kao i pripadnike svih nacionalnih manjina u Jugoslavije: Mađare, Albance, Talijane, Čehe, Slovake, Bugare, Rome pa čak i Nijemce.^{[nedostaje izvor]}

Jedan od ciljeva Narodnooslobodilačkog pokreta bio je i stvaranje nove države, takozvane Nove Jugoslavije, koja bi počivala na nacionalnom i socijalnom jedinstvu. Na taj način se ostvarivao i dio programa Komunističke partije Jugoslavije, koji se odnosio na izvođenje socijalističke revolucije. Ovi planovi su se posebno odvijali na oslobođenim teritorijima tzv. „Partizanskim republikama” (Užička republika, Drvarska republika, Bihaćka republika i ostale).

Narodnooslobodilački pokret se razvijao na čitavom području Jugoslavije. Glavni protivnici bili su sile Osovine (Njemačka, Italija, Bugarska i Mađarska), kao i njihovi suradnici: Nezavisna Država Hrvatska (ustaše i domobrani), režim Milana Nedića u Srbiji (Srpska državna straža), četnici Draže Mihailovića, četnici Koste Pećanca, Balisti, Bijela grada u Sloveniji, režim Sekule Drljevića u Crnoj Gori, Ljotićev „Zbor” i ostali. Pokret je zauzimao stavove protiv širenja međunacionalne mržnje, masovnih progona i pokolja stanovništva, što mu je donijelo široku narodnu podršku.

Narodnooslobodilački pokret je 1943. godine stekao priznanje Saveznika, koji su uskratili dotadašnju podršku četnicima. Nakon toga je došlo do sporazuma sa Jugoslavenskom vladom u izbjeglištvu, na osnovu kojih je 7. ožujka 1945. godine ostvarena Demokratska Federativna Jugoslavija.

Osvobodilna fronta

Podrobniji članak o temi: Oslobodilačka fronta slovenskog naroda

Za razliku od drugih krajeva Jugoslavije, gdje je u Narodnoosolobodilačkom pokretu isključivu rukovodeću ulogu imala Komunistička partija Jugoslavije, u Sloveniji je na inicijativu Komunističke partije Slovenije formirana Oslobodilačka fronta (Osvobodilna fronta) koja je okupila desetak predratnih stranaka i organizacija u jednu organizaciju.

Narodnooslobodilački odbori

Narodni zbor u oslobođenom Livnu kolovoza 1942. godine.

Narodnooslobodilački odbori su bili organi revolucionarne narodne vlasti u Jugoslaviji, formirani tijekom Drugog svjetdkog rata od 1941. do 1945. godine.

»Oni su brinuli da izgrade škole i nauče čitanju i pisanju i aritmetici svakoga, i to bi trajalo generaciju ili dvije; a nakon toga da izgrade univerzitete i razviju nauku, i to bi trajalo još nekoliko; i da ukinu mračnjaštvo i nepismenost i sljepoću i zvjerstvo, i da postave kanalizaciju i navodnjavanje i električnu energiju, i suvremeni način transporta i čelične plugove, i bolja rasplodna grla i i učinkovitije metode proizvodnje i distribucije, i milijun prednosti koje im stara politika nije pružila.^[1]«

(Basil Davidson)

Stvarani su, odnosno birani ili imenovani, od početka oružanog ustanka 1941. godine, na oslobođenom, a kasnije i na neoslobođenom teritoriju i od osnivanja su bili klica novog društvenog sustava.

Njihovo osnivanje sukobljavalo je komuniste sa Kominternom, koja je suspendirala sve socijalne promjene dok traje rat, a na drugoj strani sa četnicima koji su u njihovom stvaranju vidjeli namjeru da se odstrani „legalni poredak" i preuzme vlast.^[2]

Stvaranje AVNOJ-a

Podrobniji članak o temi: Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije

Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije, skraćeno AVNOJ, bila je krovna organizacija narodnooslobodilačkih komiteta, uspostavljena 26. studenog 1942. radi upravljanja slobodnim partizanskim teritorijima na području okupirane Jugoslavije.

AVNOJ je bio pod političkim vodstvom Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije. Mnogi obični borci u partizanskim redovima nisu bili komunisti, ali ih je u programu AVNOJ-a privukao federativni sustav za različite narode u Jugoslaviji.^[3]

Odnos NOP-a i Saveznika

Podrobniji članak o temi: Saveznici i Jugoslavija

Odnos NOP-a i Izbjegličke vlade u Londonu

Podrobniji članak o temi: Sporazumi Tito-Šubašić

Između Josipa Broza Tita (kao predstavnika jugoslavenske narodnooslobodilačke vlade) i Ivana Šubašića (kao predstavnika jugoslavenske kraljevske vlade) potpisana su dva sporazuma:

Viški sporazum, 17. lipnja 1944.^[4] i
Beogradski sporazum, 2. studenog 1944.^[5]

»Prilikom nastojanja Engleza da dođe do jedinstva između Tita i Jugoslovenske izbegličke vlade, britanskoj vladi bio je pre svega pred očima vojni cilj: prirodna posledica takvog jedinstva bio bi porast pokreta otpora na jugoslovenskom prostoru, a time bi nemačke vojne snage u daleko većem broju bile vezane za taj deo ratišta.^[6]«

(Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (pregled od 1. aprila do 31. decembra 1944.))

»Najširi slojevi stanovništva bivše Jugoslavije sada u Titu nisu više gledali crvenog šefa bandi, nego kao borca za nacionalno oslobođenje, koji uživa poverenje kralja Petra. Ovo poslednje bilo je veoma važno za prostor Srbije. Dogovor Tita sa Jugoslovenskom izbegličkom vladom značio je težak udar, ako ne i smrtonosni, za četnike i vladu Milana Nedića.^[6]«

(Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od novembra 1944.)

Sporazumi su doveli do formiranja koalicijske vlade Demokratske federativne Jugoslavije 7. ožujka 1945. godine, koja je faktički značila potpuni politički trijumf NOP-a, odnosno KPJ. Narodnooslobodilačka vojska preimenovana je u Jugoslavensku armiju i postala legalna državna vojska.

Istaknutiji pripadnici NOP-a

dr Ivan Ribar i Josip Broz Tito na Sutjesci, lipanj 1943. godine

Poslije rata, svi koji su sudjelovali u nekim oblicima otpora nazivani su »učesnicima (sudionicima) NOP-a«, dok su oni koji su sudjelovali u borbama kao partizani nazivani »učesnicima (sudionicima) NOB-a« (narodnooslobodilačke borbe). Svaki sudionik NOB-a ujedno je i sudionik NOP-a, ali ne i obrnuto.

Literatura

Vojna enciklopedija (knjiga 5). Beograd 1974. godina
dr. Gojko Miljanić. "Kadrovi revolucije 1941-1945", "Obod" Cetinje, 1975. godina
dr. Gojko Miljanić "Velike bitke na jugoslovenskom ratištu 1941-1945", "Narodna knjiga" Beograd 1989. godina
Moma Marković, "Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji", Beograd 1947. godina
Narodni heroji Jugoslavije, Partizanska knjiga Ljubljana, Narodna knjiga Beograd, Pobjeda Titograd, 1982. godina

Izvori

↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "they were concerned to build schools and to teach reading and writing and arithmetic to everyone, and that would take a generation or two; and after that to build universities and exploit the sciences, and that would take several more; and to abolish obscurantism and illiteracy and blindness and beastliness, and to put in drains and irrigation and electric power, and modern means of transport and steel ploughs, and better breeding stock and more efficient methods of production and of distribution, and a million advantages which the old politics had not afforded them."
↑ Branko Petranović: Srpski narod u ustanku
↑ Povijest Bosne - Noel Malcom^{[neaktivna poveznica]}
↑ Jasper Ridley "Tito" ISBN 953-6460-11-4 s. 262
↑ Hrvoje Matković "Povijest Jugoslavije" ISBN 953-6308-12-6 Zagreb 1998. s. 266
↑ ^a ^b Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta

Vidi još

[1] Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "they were concerned to build schools and to teach reading and writing and arithmetic to everyone, and that would take a generation or two; and after that to build universities and exploit the sciences, and that would take several more; and to abolish obscurantism and illiteracy and blindness and beastliness, and to put in drains and irrigation and electric power, and modern means of transport and steel ploughs, and better breeding stock and more efficient methods of production and of distribution, and a million advantages which the old politics had not afforded them."

[Petranović-2] Branko Petranović: Srpski narod u ustanku

[3] Povijest Bosne - Noel Malcom^{[neaktivna poveznica]}

[4] Jasper Ridley "Tito" ISBN 953-6460-11-4 s. 262

[5] Hrvoje Matković "Povijest Jugoslavije" ISBN 953-6308-12-6 Zagreb 1998. s. 266

[Živković-6] Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]